door
HERODOTOS van HALIKARNASSOS
“Wat mensen tot stand hebben gebracht, mogen we niet na verloop van tijd vergeten. Indrukwekkende, opmerkelijke prestaties, door Grieken en niet-Grieken verricht, verdienen het niet roemloos verloren te gaan en dat geldt vooral voor de motieven, waarom zij tegen elkaar oorlog zijn gaan voeren.”
Verantwoording
Veel vertalers hebben zich het hoofd gebroken over de openingszin van Herodotos’ Historiën.[1] Eén zin in het Grieks, vijf regels lang, meer is het niet. Het gaat in de brontekst om een korte, maar krachtige inleiding, een prooimion (Gr. προοίμιον), lett. ‘iets wat aan het lied voorafgaat’. Zie het bovenstaande als titel en bijschrift op een boekomslag.[2]
De schrijver
Van de schrijver zelf is weinig bekend en spaarzaam zijn de momenten in zijn werk waar hij iets over zijn persoon laat doorschemeren. In het prooimion is hij voor zijn doen openhartig, want hij noemt de plaats waar hij is geboren: Halikarnassos. Overigens schrijft Aristoteles dat het werk van ‘Herodotos van Thourioi‘, Ἠροδότου Θουρίου (Retorica 1409a 28), is, waarschijnlijk omdat hij in latere tijd grote bekendheid genoot vanwege zijn deelname aan de stichting van die stad in 444 vóór Christus. De kans is echter groot dat Aristoteles’ tekst op die plaats corrupt is.
De schrijver maakt meteen een statement door het woord historia (Gr. ἱστορία) te introduceren. De term die aangeeft dat hij voor zijn onderwerp grondig voorwerk heeft verricht, beleeft hier in de Griekse literatuur zijn vuurdoop. Terloops insinueert hij dat zijn literaire voorgangers in dat opzicht tekortkwamen, want zij presenteerden hun verslagen zonder onderzoek vooraf.
Apodexis
Overigens zijn vertalingen als ‘verslag’ of ‘presentatie’ van het Griekse woord apodexis (Gr. ἀπόδεξις) gebrekkig. De term zegt meer over het gigantische werk dat de schrijver heeft verzet om zijn onderzoek tot een goed einde te brengen en heeft een duidelijk prestatieve ondertoon.[3] Het Engelse woord achievement of performance komt nog het dichtst in de buurt. Enoch Powell geeft als vertaling ‘publication’ (in: A Lexicon to Herodotus, s.v.).
Herodotos gebruikt de term na het prooimion elders in zijn werk nog vier keer. In het eerste boek verwacht Kroisos van de Perzen ‘het leveren van een geweldige prestatie’ (zie hfdst. 207, ἀπόδεξις ἔργων μεγάλων).[4] Op twee plaatsen in het tweede boek duidt de term ‘realisatie’ of ’totstandbrenging’ aan (zie hfdst. 101 en hfdst. 148, ἔργων ἀπόδεξις). In het achtste boek staat de term voor een ‘bewijs’ dat kan worden geleverd (zie hfdst. 101, γένοιτ᾽ ἂν ἀπόδεξις).
Negen boeken
Negen boeken ‘Historiën’ staan vol wetenswaardigheden, anekdotes en historische informatie, opgetekend in het midden van de vijfde eeuw vóór Christus. Het is het werk van een ons verder nagenoeg onbekend persoon die de moeite nam en de middelen had om naar ver afgelegen plekken af te reizen en informatie, soms uit eerste hand, in te winnen. De database waaruit Herodotos zijn gegevens plukte en aan het papyrus toevertrouwde, bestond uit zijn geheugen en misschien de notities van een bediende.
De hier gepresenteerde vertalingen zijn niet de vrucht van wetenschappelijke bezigheid, wat niet wil zeggen dat het aan onderbouwing ontbreekt. Her en der vindt de lezer verwijzingen naar nuttige literatuur. De verzamelde studies zijn te vinden in het menu onder “varia“.
De samensteller beoogt verder geen enkele literaire pretentie. Het is niet meer dan de neerslag van huisvlijt, een uiting van liefde voor het oud-Grieks en diep respect voor de schrijver Herodotos.
[1] Een hardnekkig misverstand: het meervoud ‘historiën’, dat ook nog eens suggereert dat de schrijver een geschiedwerk voor ogen heeft; Herodotos heeft onderzoek, historia (Gr. ἱστορία), gedaan, punt uit.
[2] Het vermoeden bestaat dat de openingszin een latere toevoeging is van een bewonderaar van Herodotos. Zie bijv. David Asheri e.a., A Commentary on Herodotus, Books I-IV, uitg. Oxford Univ. Press, New York (2007).
[3] Zie voor een beschouwing over apodexis de inleiding van Egbert J. Bakker op Brill’s Companion to Herodotus, Leiden (2002).
[4] Het werkwoord apodeiknunai / apodeiknusthai (Gr. ἀποδείκνυναι / ἀποδείκνυσθαι) wordt in de betekenis van ‘bewijzen’ / ‘presteren’ door de schrijver vaker gebruikt.
Aantal pagina’s: 12, aantal artikelen: 304, totaal aantal woorden: 446,125.