De koning droomt
[209] Toen hij de Araxes was overgestoken, kreeg hij, toen het nacht was geworden en hij in het land van de Massageten lag te slapen, een droom. Die ging ongeveer zo. Kyros meende in zijn slaap te zien hoe de oudste zoon van Hystaspes op zijn schouders vleugels droeg en met één daarvan over Klein-Azië, met de andere over Europa een schaduw wierp. De oudste zoon van Hystaspes, zoon van Arsames, een man uit het huis van Achaimenes, was Dareios, die toen ongeveer twintig jaar oud was. Hij was in Perzië achtergebleven, want hij had nog niet de leeftijd om in het leger te dienen.[1]
Kyros werd wakker en vroeg zich af wat de droom betekende. Omdat hij de droom belangrijk vond, riep hij Hystaspes bij zich en sprak tot hem onder vier ogen: “Hystaspes, ik heb je zoon erop betrapt dat hij met een samenzwering bezig is tegen mij en mijn heerschappij.[2] Ik zal je uitleggen hoe ik dit precies weet. De goden zorgen voor mij en laten mij alles wat op mij afkomt vooraf zien. Kijk, ik lag de afgelopen nacht te slapen en droomde dat jouw oudste zoon op zijn schouders vleugels droeg en met één daarvan over Klein-Azië, met de andere over Europa een schaduw wierp. Het kan volgens die droom niet anders zijn dan dat hij met een samenzwering tegen mij bezig is. Jij moet dus direct terugreizen naar Perzië en ervoor zorgen dat jij, wanneer ik dit land heb onderworpen en in Perzië ben aangekomen, je zoon voor ondervraging aan mij voorleidt.”
[210] Dat waren de woorden die Kyros sprak, terwijl hij in de veronderstelling verkeerde dat Dareios met een samenzwering tegen hem bezig was. De godheid wilde hem echter alvast duidelijk maken dat hij dáár, waar hij zich bevond, aan zijn einde zou komen en zijn heerschappij zou overgaan op Dareios. Het antwoord nu van Hystaspes luidde als volgt: “Koning, ik hoop niet dat iemand, Pers van geboorte, tegen u met een samenzwering bezig is. Zo ja, moge hij dan direct aan zijn einde komen. U heeft ervoor gezorgd dat de Perzen geen slaven, maar vrije mensen zijn en in plaats van door anderen overheerst te worden heersers zijn over állen. Als een droom u vertelt dat mijn zoon tegen u een opstand beraamt, lever ik hem aan u uit om met hem te doen wat u wilt.”
Zo gaf Hystaspes antwoord en na de Araxes te zijn overgestoken ging hij naar Perzië om z’n zoon Dareios voor Kyros in de gaten te houden.
Massageten in de val gelokt
[211] Kyros rukte vanaf de Araxes op in een mars van één dag[3] en deed wat Kroisos had voorgesteld. Toen Kyros zich met zijn gezonde manschappen weer naar de Araxes had teruggetrokken en zijn niet inzetbare troepen had achtergelaten, viel een derde deel van het leger van de Massageten de achtergebleven soldaten van Kyros aan en wist hen ondanks hun verzet te doden. Na hun tegenstanders te hebben verslagen zagen zij het opgediende voedsel, gingen ervoor zitten en genoten van de maaltijd. Zij aten zich de buik rond, goten zich vol met wijn en gingen slapen.
Nu vielen de Perzen aan en brachten velen van hen om. Nog veel meer van hen werd levend gevangen genomen, onder wie de zoon van Tomyris, aanvoerder van de Massageten, wiens naam Spargapises was.
[212} Toen zij te horen had gekregen wat met haar leger en zoon was gebeurd, stuurde zij een heraut naar Kyros met deze boodschap: “Kyros, onverzadigbaar drinker van bloed, put niet teveel hoop uit wat er nu is gebeurd. Met de vrucht van de wijnstok, waardoor jullie, wanneer jullie jezelf ermee volgieten, zó buiten zinnen raken dat bij jullie kwade bedoelingen komen bovendrijven, als de wijn in jullie lichaam neerdaalt… Ja, door listig gebruik van zo’n gif heeft u mijn zoon verslagen, niet door sterk te zijn in een gevecht. Neem nu aan wat ik u zeg, want ik geef u een goede raad: geef mij mijn zoon terug en vertrek na het vernederen van een derde deel van het leger van de Massageten ongestraft dit land. Als u dit negeert, zal ik – ik zweer het bij Helios,[4] heer van de Massageten – u écht, onverzadigbaar als u bent, in bloed onderdompelen.”
[213] Dat waren de woorden die aan Kyros werden overgebracht, maar ze deden hem niets. Toen echter de wijn bij Spargapises, de zoon van koningin Tomyris, was uitgewerkt en deze besefte hoe beroerd zijn situatie was, vroeg hij Kyros om uit zijn boeien bevrijd te worden, wat hem werd gegund, en maakte, nu hij over zijn handen kon beschikken, een eind aan zijn leven.[5]
Tomyris winnares, Kyros sneuvelt
[214] Zo kwam hij dus aan zijn eind. Tomyris echter bracht haar volledige legermacht op de been en viel Kyros aan, omdat hij niet naar haar had geluisterd. Ik ben van oordeel dat dat het allerheftigste gevecht is geweest dat tussen buitenlanders heeft plaatsgevonden. Sterker nog, mijn bronnen vertellen mij dat het zich als volgt heeft afgespeeld.
Naar verluidt beschoten zij van een afstand elkaar eerst met pijlen. Daarna vielen zij, toen zij door hun voorraad pijlen heen waren, aan met hun lansen en zwaarden en kwam het tot een gevecht van man tegen man. Lange tijd stonden zij vechtend tegenover elkaar en wilde geen van beide partijen wijken. Uiteindelijk bleken de Massageten sterker. Het overgrote deel van het Perzische leger kwam ter plekke om en ook Kyros sneuvelde. Hij was bij elkaar 29 jaar koning geweest.
Tomyris had een wijnzak met mensenbloed gevuld en zocht tussen de gedode Perzen naar het lichaam van Kyros. Toen zij het had gevonden, doopte zij z’n hoofd in de wijnzak. Tijdens het schenden van zijn lijk[6] voegde zij hem deze woorden toe: “Jij hebt mij, die nog leef en jou in een gevecht heb overwonnen, van mijn zoon beroofd door hem met een list gevangen te nemen. Ik zal, precies zoals ik heb gedreigd, jou in bloed onderdompelen.”
Er doen vele verhalen de ronde over Kyros’ levenseinde, maar wat hier door mij is verteld, is het meest geloofwaardige.
Aanbevolen literatuur
Opmerkelijke parallellen tussen vrouwelijke helden en hun wraakgevoelens worden belicht door J. Weststeijn, Wine, Women, and Revenge in Near Eastern Historiography: The Tales of Tomyris, Judith,
Zenobia and Jalila, in: Journal of Near Eastern Studies vol. 75-1 (2016), pp. 91-107.
[1] Perzische mannen deden dienst in het leger van hun 25ste tot hun 50ste levensjaar, zoals door Xenofon gemeld: “wanneer zij hun 25 jaren erop hebben zitten, zullen ze wel iets ouder zijn dan 50” (Cyropaedia 1.2.13, ἐπειδὰν δὲ τὰ πέντε καὶ εἴκοσιν ἔτη διατελέσωσιν, εἴησαν μὲν ἂν οὗτοι πλέον τι γεγονότες ἢ τὰ πεντήκοντα ἔτη ἀπὸ γενεᾶς).
[2] Aan de voorspellende waarde van dromen werd in de oudheid niet getwijfeld; ook Kyros ziet in zijn droom een waarschuwing voor de toekomst.
[3] Hij bleef dus uit het zicht van de Massageten die zich over een afstand van drie dagen reizen hadden teruggetrokken conform het voorstel van Tomyris (zie hfdst. 206).
[4] De Massageten aanbaden als belangrijkste godheid de zon, helios (Gr. ἥλιος).
[5] Spargapises verdroeg de schande van zijn nederlaag niet; tragisch genoeg en strikt genomen is Kyros niet direct schuldig aan de dood van Tomyris’ zoon, iets wat zij hem wel verwijt (zie volgend hfdst.).
[6] Deze scène is vele malen door kunstenaars uitgebeeld in die zin dat Tomyris, voorbeeld van een daadkrachtige vrouw, het hoofd van Kyros heeft laten afhakken om het in bloed te drenken; in zulke bewoordingen laat de schrijver zich echter niet uit, maar heeft het slechts over ‘schenden’, lumainesthai (Gr. λυμαίνεσθαι). Justinus (3de eeuw na Chr.) is de eerste die het heeft over ‘het afgehakte hoofd van Kyros’, caput Cyri amputatum (Epitome Hist. Phil. 1.8.13).