[8] Deze Kandaules nu werd verliefd op zijn eigen vrouw[1] en vond als gevolg hiervan dat zij verreweg de allermooiste vrouw was. En hij méénde het. De lijfwacht op wie hij het meest was gesteld, was Gyges, zoon van Daskylos, en met hem nu besprak hij de belangrijkere kwesties, maar vooral de schoonheid van z’n vrouw, waarover hij niet uitgesproken raakte.
De mooiste vrouw
Het was onvermijdelijk dat het slecht zou aflopen met Kandaules, want het duurde niet lang of hij zei tegen Gyges zoiets als: “Gyges, volgens mij geloof je me niet, als ik het heb over de schoonheid van m’n vrouw. Zorg ervoor dat je haar naakt te zien krijgt. Een mens gaat nu eenmaal eerder op zijn ogen dan op zijn oren af.”[2] De ander liet een luid protest horen: “Heer, wat zijn dat voor dwaze woorden? Vraagt u mij om naar mijn meesteres te kijken, als zij naakt is? Als een vrouw zich uitkleedt, legt zij haar kuisheid van zich af. Sinds oude tijden zijn mooie spreuken door de mensen bedacht, waaruit wij lering moeten trekken. Dit is er één van: zie toe op je eigen zaken. Ik ben ervan overtuigd dat zij de allermooiste vrouw is en vraag u geen verboden dingen van mij te verlangen.”
Gyges verzet zich
[9] Met zulke woorden verzette hij zich, want hij was bang dat er voor hem ellende uit zou voortkomen. De ander reageerde als volgt: “Rustig maar, Gyges, wees niet bang voor mij of voor mijn vrouw, alsof ik jou met mijn voorstel wil testen of dat zij jou enig kwaad zal doen. Ik zal in ieder geval het zó regelen, dat zij het niet eens doorheeft dat zij door jou wordt bespied. Ik zal je in de kamer waar wij slapen achter de openstaande deur opstellen. Ik kom binnen en daarna zal ook m’n vrouw verschijnen om naar bed te gaan. Vlak bij de ingang staat een stoel. Zij zal haar kleren één voor één uittrekken en die erop leggen en dan zul jij haar in alle rust kunnen bekijken. Wanneer zij van de stoel naar het bed loopt, heeft zij haar rug naar jou gewend en dan moet je ervoor zorgen dat je ongezien door de deur naar buiten gaat.”
[10] Nu was er voor hem geen ontkomen aan en hij werkte mee. Toen Kandaules vond dat het bedtijd was, bracht hij Gyges naar de slaapkamer en kort daarop verscheen ook zijn vrouw. Gyges keek toe, hoe zij binnenkwam en zich uitkleedde. Op het moment dat de vrouw naar bed ging en haar rug naar hem had afgewend, sloop Gyges naar buiten, maar… werd door de vrouw opgemerkt. Zij doorzag de bedoelingen van haar man, maar gaf, hoezeer zij zich ook schaamde, geen kik en deed alsof ze het niet doorhad, want zij was van plan Kandaules hiervoor te laten boeten. Bij de Lydiërs en eigenlijk ook bij andere buitenlandse volkeren leidt het zelfs voor een man tot grote schande om naakt gezien te worden.
Gyges ter verantwoording geroepen
[11] Zo kwam het dat zij toen niets aangaf, maar haar mond hield. Zodra het dag was geworden, gaf zij de dienaren die in haar ervaring haar het meest trouw waren, instructies en riep Gyges bij zich. Hij gaf hieraan gehoor en kwam zonder te vermoeden dat zij ook maar iets wist van wat er gebeurd was. Hij deed dat, want hij was gewend de koningin op te zoeken,[3] telkens wanneer zij hem riep. Zodra hij gekomen was, zei de vrouw het volgende: “Gyges, nu heb je twee wegen te gaan en ik laat aan jou de keuze welke van de twee je wilt inslaan: dood Kandaules en bezit mij als vrouw en het koningschap over de Lydiërs of laat je meteen zonder omwegen ombrengen, opdat jij, die alles doet wat Kandaules je oplegt, voortaan niet ziet wat je niet mag zien. Zonder gekheid, hij die dit heeft bedacht, moet sterven of jij die mij naakt hebt gezien en dingen gedaan die niet horen.”
Gyges stemt in
Gyges was een tijdje sprakeloos, toen hij haar woorden hoorde, maar smeekte daarna hem niet ertoe te verplichten zo’n keuze te maken. Het was duidelijk dat hij haar niet op andere gedachten kon brengen en hij besefte glashelder waartoe hij werd gedwongen: hij moest zijn meester doden of zichzelf door anderen laten ombrengen. Hij koos ervoor om in leven te blijven en vroeg nog het volgende: “Nu u mij ertoe dwingt mijn meester te doden, iets wat ik niet wil, laat mij toch weten hoe wij hem dan van het leven zullen beroven?” Haar antwoord luidde: “De aanslag moet vanuit precies dezelfde plek komen, waar hij mij naakt heeft tentoongesteld: de moord moet plaatsvinden, wanneer hij ligt te slapen.”
Het complot uitgevoerd
[12] Nu zij het complot hadden uitgewerkt, volgde Gyges, toen het nacht werd, de vrouw naar de slaapkamer. Hij kon zich er niet aan onttrekken, er was voor hem geen enkele uitweg, want óf hij óf Kandaules moest sterven. Ze gaf hem een dolk en verborg hem achter dezelfde deur. Toen even later Kandaules lag te rusten, besloop Gyges hem en kreeg door hem te vermoorden zijn vrouw en het koningschap.[4] Archilochos van Paros, die rond die tijd leefde, heeft van hem melding gemaakt in een jambische trimeter.[5]
Het orakel beslist
[13] Hij kreeg het koningschap en
werd hierin bevestigd door het orakel in Delfi. Omdat de Lydiërs het lot van
Kandaules verafschuwden en de wapens hadden opgepakt, sloten de opstandelingen
van Gyges en de overige Lydiërs een compromis. Als het orakel verklaarde dat
hij koning van de Lydiërs was, zou hij heerser zijn; zo niet, moest hij de
heerschappij aan de Herakliden teruggeven. Het orakel gaf die verklaring en zo
kwam het dat Gyges koning werd. De Pythia zei er echter bij dat voor de Herakliden
de wraak zou komen op de vierde nakomeling van Gyges.[6] De
Lydiërs en hun koningen schonken aan die voorspellling geen enkele aandacht,
totdat die – hoe kan het anders? – tot vervulling kwam.
[1] De gedachte hierachter is dat het niet vanzelfsprekend was dat een koning die over vele bijvrouwen beschikte, grote liefde voelde voor zijn wettige echtgenote.
[2] Reeds Herakleitos ging de schrijver voor met dit cliché (zie Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, s.v., fr. 101a: “ogen zijn nauwkeurigere getuigen dan oren”, ὀφθαλμοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι μάρτυρες).
[3] In werkelijkheid zal een lijfwacht van de koning geen toegang hebben gehad tot zijn harem; het verhaal is geromantiseerd.
[4] Aanslagpleger vermoordt de vorst en neemt diens vrouw tot echtgenote, een oosterse usance.
[5] ‘Ik geef niet om de bezittingen van Gyges die veel goud heeft’ (fragm. 25, οὐ μοι τὰ Γύγεω τοῦ πολυχρύσου μέλει); slechts de eerste vier woorden worden geciteerd door Aristoteles (Ars Rhet. 1418b), die ze in de mond legt van timmerman Charon.
[6] D.w.z. Kroisos, zoon van Alyattes, kleinzoon van Sadyattes, achterkleinzoon van Ardys, achter-achterkleinzoon van Gyges.