[85] Begrafenis en rouw gaan bij hen als volgt. Wanneer bij hen een man uit het huishouden is gestorven die enig aanzien genoot, smeren alle vrouwelijke leden van dat huishouden zich het hoofd of ook het gelaat in met modder. Daarna laten ze het lichaam in het huis achter en lopen rond door de stad, waarbij ze met opgetrokken kleren en ontblote borsten zichzelf kastijden. Zij worden vergezeld door alle vrouwelijke verwanten. Verderop kastijden ook de mannen zich, ook zij met opgetrokken kleren. Als zij dat gedaan hebben, leveren ze het lichaam voor de balseming af.
Drie wijzen van mummificatie
[86] Er zijn er die zich juist daarin hebben gespecialiseerd en dat beroep uitoefenen.[1] Wanneer een lijk bij hen wordt afgeleverd, laten zij aan degenen die het hebben gebracht, houten en door hun beschildering levensechte exemplaren van lijken zien. Ze vermelden erbij dat de balseming van hem wiens naam ik ongepast vind te noemen,[2] als het om zulke zaken gaat, de meest grondige is. De tweede manier van balseming die zij laten zien, is inferieur en goedkoper. De derde is de goedkoopste.[3] Na de demonstratie vragen ze de familieleden wat hun wens is en op welke wijze het lijk moet worden geprepareerd.
De duurste methode
Als zij meteen tot een afspraak over het tarief zijn gekomen, gaan zij naar huis, de anderen blijven achter in hun werkplaatsen[4] en voeren de balseming uit volgens de meest grondige methode. Eerst verwijderen ze met een ijzeren haak de hersenen via de neusgaten; delen ervan halen ze er zó uit, de rest door chemicaliën erin te gieten. Daarna maken ze met een scherpe, Ethiopische steen[5] een insnijding in de onderbuik en maken ze de buikholte helemaal leeg. Wanneer ze die minutieus hebben gereinigd en met palmwijn doorgespoeld, spoelen ze die nog eens door met fijngemalen reukwaren. Dan vullen ze de onderbuik met fijngemalen zuivere mirre, kaneel en andere reukwaren (géén wierook)[6] en naaien die weer dicht. Na deze handelingen leggen ze het lichaam in een oplossing van soda,[7] waarin ze het zeventig dagen lang ondergedompeld houden. De balseming mag niet langer duren.
Wanneer de zeventig dagen zijn voorbijgegaan, wassen ze het lijk en pakken het volledig in met in repen gesneden fijn linnen, dat ze aan de binnenkant bestrijken met kommi,[8] wat door de Egyptenaren meestal wordt gebruikt in de plaats van lijm. Als de familieleden het in ontvangst hebben genomen, laten zij vervolgens een houten vorm maken met de gedaante van een mens en als dat is gebeurd, sluiten ze het lijk erin op. Na het zo te hebben opgeborgen, bewaren ze het in een grafkamer, waar ze het rechtop tegen de wand plaatsen.
Er zijn ook een goedkopere varianten
[87] Dat is de wijze waarop ze de overledenen voor het hoogste bedrag prepareren, maar de overledenen die de middelste methode prefereren en hoge kosten willen vermijden,[9] prepareren zij als volgt. Wanneer ze hun spuiten hebben gevuld met smeersel gewonnen uit cederhout, stoppen ze daarmee de buikholte vol zonder het lichaam te hebben opengesneden en de ingewanden te hebben weggehaald. Door de spoeling via de anus in te spuiten en de weg terug te versperren balsemen ze het lichaam het voorgeschreven aantal dagen. Op de laatste dag laten ze de cederolie die ze eerder hebben ingebracht, uit de buikholte lopen.
Die olie heeft zó’n krachtige werking, dat die de onderbuik met de ingewanden opgelost en wel naar buiten brengt. De soda verteert het vlees[10] en dan blijft van het lichaam niets anders over dan de huid en de botten. Wanneer ze dat hebben gedaan, geven ze het lichaam in die staat terug, zonder enige nabehandeling.[11]
[88] De derde methode van balseming, die de lichamen prepareert van de minst draagkrachtigen, gaat als volgt. Ze spoelen met een purgeermiddel de buikholte door en balsemen het lichaam gedurende die zeventig dagen. Vervolgens geven ze het terug om naar huis mee te nemen.[12]
Vrouwen en slachtoffers van de Nijl
[89] Wanneer de vrouwen van prominente mannen zijn overleden, staan ze hen niet meteen af voor de balseming, helemaal niet de vrouwen die heel knap zijn en meer aanzien hebben. Pas na drie of vier dagen staan ze die af aan de mensen die de balseming verzorgen. Dat ze dit doen, heeft de volgende reden: ze willen niet dat de balsemaars met de vrouwen gemeenschap hebben. Naar verluidt is een van hen erop betrapt en door z’n collega verlinkt, toen hij met het lijk van een pas gestorven vrouw seks had.[13]
[90] Wie door een krokodil is gegrepen of dood in de rivier is aangetroffen, om het even of het iemand uit Egypte zelf betreft of een buitenlander, zijn de mensen van de stad waar hij op het land is aangespoeld, verplicht hem te balsemen, zo mooi mogelijk uit te dossen en in een heilig graf bij te zetten. Omdat het om méér gaat dan om een lijk van een mens, wordt het door niemand anders, familielid noch vriend, dan de priesters zelf in dienst van de Nijl onder handen genomen en begraven.[14]
Aanbevolen literatuur
De balsemingspraktijk en de gebruikte materialen zijn het onderwerp van een uitgebreide studie van Céline Ben Amar, Balsemingscachettes in het Oude Egypte, catalogus van alle cachettes, analyse van hun inhoud en hun rol in het mummificatieproces, promotie Kath. Univ. Leuven (2007), m.n. pp. 11-37 (Hoofdstuk 1, Introductie tot het mummificatieritueel).
In het nieuws
Egypte is altijd respectvol omgegaan met het cultureel erfgoed en met name de mummies van de farao’s die sinds het eind van de 19de eeuw zijn teruggevonden. In een ‘gouden’ parade door de straten van Caïro hebben op 3 april 22 mummies een nieuw onderkomen gekregen in het nieuwe National Museum of Egyptian Civilization.
Welke methode van mummificatie ook werd toegepast, vast staat dat de ingewanden en metname de weke delen grondig werden weggespoeld. Kan een foetus in een mummie dit proces doorstaan? Zie berichtgeving over recente vondst van een foetus in een mummie in bijv. AD, BBC, CBS News, CNN, Livescience, NOS.
Beschadigde mummies van in ieder geval belangrijke personen zijn later door priesters vaak hersteld. Zo is dat gegaan met de mummie van farao Amenhotep I (reg. ca. 1525-1504 vC), van wie hoofd en linker arm van de romp gescheiden raakten, aldus De Volkskrant d.d. 28 december 2021.
[1] Diodorus Siculus volgt grotendeels de beschrijving van de mummificatie in deze passage, maar is uitgebreider en soms gedetailleerder (Bibl. Hist. 1.91).
[2] De god Osiris, door de schrijver niet bij naam genoemd (evenmin in hfdst. 61, 132 & 170), onderging als eerste een door Anubis uitgevonden methode van balseming.
[3] Diodorus Siculus (l.c., zie opm. 1) noemt de prijzen (geldend voor de 1ste eeuw vC?): een zilveren talent voor de duurste methode, 20 mnai voor de middelste en “een beslist klein bedrag” (Gr. παντελῶς ὀλίγον τι δαπάνημα) voor de goedkoopste; omgerekend naar de huidige zilverprijs (€ 0,64 per gram, stand oktober 2022) zou de eerste methode € 15.982 en de tweede € 5.331 hebben gekost!
[4] De brontekst vermeldt “ruimten”, oikemata (Gr. οἰκήματα), maar in boek 4, hfdst. 14, wordt de term als synoniem gebruikt van een ergasterion (Gr. ἐργαστήριον), een werkplaats dus.
[5] Misschien een soort vuursteen, die scherpe randen heeft.
[6] Wierook was gewijd aan de goden en werd alleen gebruikt bij religieuze rituelen.
[7] De in het Grieks gebruikte term is litron (Gr. λίτρον), waarmee wschl. natriumcarbonaat wordt bedoeld.
[8] Een soort hars, zoals die van de akanthe, een soort acacia (vgl. hfdst. 96).
[9] Een vreemde formulering, want de schrijver zegt niet met zoveel woorden dat de wens bij testament is geregeld.
[10] Uit deze bewoordingen blijkt dat de schrijver een fout maakt: de oplossing van soda doet het verterende werk, de cederolie was bedoeld om bederf te voorkomen.
[11] D.w.z. zonder reiniging en inwikkeling in repen van linnen.
[12] In zijn beschrijving van de drie methoden van mummificeren is de schrijver accuraat, want in zo’n staat zijn vele mummies aangetroffen; de schrijver is duidelijk niet op de hoogte van het Egyptische schrift (en er is hem blijkbaar door niemand hierover verteld), anders had hij wel melding gemaakt van het zgn. dodenboek.
[13] De schrijver laat zich niet uit over evt. bestraffing van de dader; overigens is necrofilie in zowel België als Nederland vooralsnog niet strafbaar, waar grafschennis voor de wet wél een strafbaar feit is (zie recente berichtgeving hierover in het AD en De Volkskrant).
[14] Aelianus (De Nat. Anim. 10.21) merkt op: “Dat hun kinderen door krokodillen worden gegrepen, wat vaak is gebeurd, is reden voor vreugde”, a crocodilis suos liberos rapi, quod saepe contigit, gaudent.