[64] Pas na het horen van de naam Smerdis raakte Kambyses doordrongen van de strekking van die woorden en zijn droom. Hij droomde dat iemand hem meldde dat Smerdis op de troon van de koning was gaan zitten en met z’n hoofd tot aan de hemel reikte. Nu zag hij in dat zijn broer Smerdis voor niets om het leven was gebracht en treurde om hem. Vervolgens maakte hij zich kwaad om alle pech en sprong op z’n paard met de bedoeling om zo snel mogelijk tegen de Magiër in Sousa ten strijde te trekken.
Boontje komt om z’n loontje
Terwijl hij op z’n paard sprong, viel de sluiting van de zwaardschede open, waardoor het zwaard open kwam te liggen en in zijn dijbeen sneed. Gewond op de plek waar hij eerder zelf Apis, de god van de Egyptenaren, had geraakt,[1] dacht Kambyses dat hij dodelijk was getroffen en vroeg naar de naam van de stad. “Agbatana”, zeiden ze. Veel eerder had hem vanuit de stad Bouto de voorspelling bereikt[2] dat hij in Agbatana zou sterven. Hij nu verwachtte op hoge leeftijd in Agbatana in Media, centrum van zijn macht, te zullen sterven. Het is nu duidelijk dat het orakel Agbatana in Syria bedoelde.
Toen hij op zijn navragen de naam van de stad te horen had gekregen, kwam hij, aangeslagen door de ellende met de Magiër en zijn verwonding, tot bezinning en sprak, nu hij het orakel had begrepen: “Het lot wil dat Kambyses hier sterft.”
Kambyses bekent schuld
[65] Meer dan dat zei hij toen niet. Bijna drie weken later[3] riep hij de belangrijkste Perzen uit zijn gevolg bij zich en zei tot hen het volgende:[4] “Mannen van Perzië, ik ben genoodzaakt jullie mede te delen wat ik het allermeest verborgen wilde houden. Tijdens mijn verblijf in Egypte, zag ik, toen ik lag te slapen, een verschijning die ik nooit had moeten zien. Ik droomde dat een boodschapper uit het paleis mij kwam melden dat Smerdis op de troon van de koning was gaan zitten en met z’n hoofd tot aan de hemel reikte. Ik was bang dat ik door mijn broer van mijn macht zou worden beroofd, en handelde eerder impulsief dan wijs. Natuurlijk is het niet aan een mens om de toekomst af te wenden, maar ik, dwaas als ik ben,[5] stuur Prexaspes naar Sousa om Smerdis te doden.
Na het voltrekken van zo’n ernstige misdaad leefde ik zonder angst en hield er helemaal geen rekening mee dat een ander na de liquidatie van Smerdis tegen mij in opstand zou komen. Ik had het mis met alles wat de toekomst zou brengen, ben nu volkomen onnodig een broedermoordenaar geworden en even zo goed beroofd van het koningschap. Het was namelijk Smerdis de Magiër die, zoals de godheid in mijn droom vooraf liet zien, in opstand zou komen.
Welnu, de door mij gepleegde misdaad is een feit en jullie moeten niet langer denken dat Kyros’ zoon Smerdis nog onder ons is. De Magiërs, de man die ik als bestuurder van het paleis heb achtergelaten en zijn broer Smerdis, hebben jullie[6] koninkrijk in handen. De man die mij had moeten wreken, nu ik door de Magiërs gruwelijk ben beschadigd, is op goddeloze wijze gestorven door toedoen van zijn naaste verwanten.[7]
Oproep tot vergelding
Nu hij er niet meer is, mannen van Perzië, kan ik niet anders – het is de op één na beste keuze – dan jullie op te leggen wat ik wil dat er gebeurt, nu ik op sterven lig. Ik nu draag jullie op (laten de koninklijke goden mijn getuigen zijn), jullie allen en vooral de hier aanwezige Achaimeniden,[8] de heerschappij niet in handen van de Meden te laten terugkeren. Als zij die door een list in handen hebben gekregen, moet die door een list door jullie worden afgenomen. Als zij die met enig vorm van geweld hebben bemachtigd, moeten jullie die met geweld nog overtuigender weer in veiligheid brengen.
Moge het zo zijn dat, wanneer jullie dat doen, de aarde vruchten opbrengt, vrouwen kinderen en kuddes jongen baren en jullie voortaan in vrijheid leven. Als jullie de heerschappij niet hebben hersteld en zelfs geen poging daartoe hebben ondernomen, wens ik jullie het daaraan tegenovergestelde toe en daarbij iedere Pers het levenseinde dat mij is overkomen.”
Zodra Kambyses die woorden had uitgesproken, hield hij een klaagzang over alles wat hij had meegemaakt.
Ongeloof
[66] Omdat de Perzen hun koning zagen jammeren, scheurden zij allen wat ze aan kleren droegen aan stukken en jeremieerden onophoudelijk. Toen hij daarop last kreeg van een ontsteking aan het bot en zijn dijbeen begon te ontbinden, werd dat Kambyses fataal. Hij was in totaal zeven jaar en vijf maanden koning geweest en had helemaal geen kinderen, zonen noch dochters.
Groot was het ongeloof dat de Perzen uit zijn gevolg bekroop dat de Magiërs de macht in handen hadden. Zij meenden te weten dat wat Kambyses over de dood van Smerdis had gezegd, bedoeld was om hem in een kwaad daglicht te stellen en alle Perzen in een oorlog tegen hem te betrekken.
Aanbevolen literatuur
Tragiek en ironie rond de (waanzin en de) dood van Kambyses zijn het onderwerp van het essay van Brian D. McPhee, A mad king in a mad world: the death of Cambyses in Herodotus, in: Histos vol. 12 (2018), pp. 71-96.
[1] Zoals beschreven in hfdst. 29; het literaire motief is er een van lex talionis (‘wet van de vergelding’).
[2] Voor een beschrijving van het orakel in Boutō zie boek 2, hfdst. 155.
[3] In de brontekst staat “ongeveer 20 dagen later”; de schrijver is, zoals ook op andere plekken in zijn werk, quasi-nauwkeurig met een in het verhaal niet verifieerbaar gegeven, maar het lijkt wel een aannemelijke tijdspanne te zijn waarbinnen Kambyses’ situatie verslechterde.
[4] Op zijn sterfbed lijkt Kambyses van zijn waanzin genezen te zijn, want de woorden die een schuldbekentenis inhouden, klinken gemeend en zijn weloverwogen.
[5] Wat iedereen in zijn omgeving al over hem wist, spreekt Kambyses nu zelf uit.
[6] Het is voor Kambyses duidelijk dat zíjn rol is uitgespeeld.
[7] Een understatement, want het was Kambyses alléén die de opdracht tot de moord op zijn broer gaf.
[8] Het geslacht waaruit het Perzische koningshuis is voortgekomen (zie boek 1, hfdst. 125); het is niet onmogelijk dat Dareios aan Kambyses’ sterfbed stond.