[124] Ze beweerden dat tot aan farao Rampsinitos Egypte onberispelijk werd bestuurd en het land een periode van bloei kende. Na hem werd Cheops hun farao[1] en stortte hen in totale ellende. Eerst liet hij alle tempels sluiten en weerhield hij de mensen van het brengen van offers, vervolgens verplichtte hij alle Egyptenaren om voor hem arbeid te verrichten. Sommigen waren door hem aangewezen om helemaal uit de groeven in het Arabisch gebergte stenen naar de Nijl te slepen, anderen moesten, wanneer de stenen met schepen de rivier waren overgezet, die overnemen en helemaal naar het zogeheten Libische gebergte slepen.
Het volk uitgebuit
Honderdduizend mensen werden elk kwartaal continu aan het werk gezet.[2] Het duurde tien jaar dat het volk werd uitgeknepen om de weg aan te leggen waarover ze de stenen sleepten, wat volgens mij bijna evenveel werk vereiste als de bouw van de piramide.[3] Die weg is 925 meter lang, 18½ meter breed en, waar hij op z’n hoogst is,[4] bijna 15 meter hoog.[5] Hij is gemaakt van gepolijste stenen en er zijn figuren op aangebracht.[6] Tien jaren zijn daaraan besteed én aan de ondergrondse ruimten in de heuvel waarop de piramiden staan. Dat waren de grafkamers die hij voor zichzelf op een eiland liet aanleggen na vanuit de Nijl een kanaal ernaartoe te hebben geleid.[7]
De aanleg van de piramide zelf nam twintig jaar tijd in beslag. Elke zijde van het vierkante bouwwerk is even hoog[8] en in elke richting 248 meter lang[9] en gemaakt van gepolijste stenen die nauwkeurig in elkaar passen. Niet één steen daarvan is kleiner dan 9½ meter.[10]
Werkwijze bouw piramide
[125] Deze piramide is zo gebouwd dat het de vorm heeft van de treden van een trap,[11] door sommigen ‘krossai’ genoemd, door anderen ‘bomides’.[12] Nadat ze eerst zo’n constructie hadden gemaakt, hebben ze de halve stenen[13] met van korte houten balken gemaakte takelwerktuigen[14] van het grondvlak omhooggetild naar de eerste rij treden. Wanneer de steen daar is terechtgekomen, werd die op een ander takelwerktuig geplaatst die op de eerste rij stond en daarvandaan op een ander takelwerktuig op de tweede rij getrokken. Zoveel rijen treden er waren, evenveel waren ook de takelwerktuigen.
Het kan ook zijn dat ze hetzelfde takelwerktuig, dat het enige was en weinig woog, naar iedere rij verplaatsten om de steen op te halen. Ik moet beide mogelijkheden besproken hebben, precies zoals wordt verteld.
Dan werd eerst de top van de piramide afgemaakt, daarna de delen direct daaronder.[15] De onderste delen op de grond werkten ze als laatste af. In de piramide is met Egyptische lettertekens aangegeven[16] hoeveel er is uitgegeven aan ramenas,[17] uien en knoflook[18] voor de arbeiders. Als ik mij goed herinner wat de gids mij vertelde, toen hij de lettertekens voorlas, zijn 1600 zilveren talenten hieraan uitgegeven.[19] Mocht dit kloppen, hoeveel méér is er redelijkerwijs uitgegeven aan ijzer waarmee ze hebben gewerkt en aan voedsel en kleren voor de arbeiders? De bouwactiviteiten immers besloegen de genoemde periode en namen, naar ik vermoed, nóg meer tijd in beslag voor het hakken en verslepen van de stenen en het werk aan het ondergrondse kanaal.
Geldgebrek
[126] Cheops verviel tot zo’n perversiteit dat hij uit geldgebrek zijn eigen dochter achter het raam[20] liet plaatsnemen en opdroeg een bepaald bedrag voor haar diensten te vragen (hoeveel dat was, wilden ze niet zeggen). Ze verdiende wat haar vader haar had opgedragen en kwam verder op het idee een monument voor zichzelf achter te laten. Ze vroeg aan elke klant haar één steen te geven. Volgens zeggen werd van die stenen de piramide gebouwd die midden tussen de drie piramiden staan, pal voor de grote piramide. Iedere zijde daarvan mat 46½ meter.[21]
Piramide van Chefren
[127] Deze Cheops is volgens de Egyptenaren vijftig jaar farao geweest. Na zijn dood is zijn broer Chefren[22] hem als farao opgevolgd. Deze was op dezelfde manier als de ander actief door onder andere óók een piramide te laten aanleggen die niet de afmetingen van de andere haalde (ook dat hebben we nagemeten). Er is geen onderaardse ruimte noch loopt een kanaal vanuit de Nijl ernaartoe, zoals een dat stroomt door een naar de andere piramide aangelegde leiding en binnenin een eiland omgeeft, waarop naar verluidt Cheops zelf ligt.[23]
De eerste laag liet hij uitvoeren in felgekleurd Ethiopische stenen.[24] De piramide zelf hield hij bijna 12½ meter[25] lager dan de andere en liet deze vlak naast de grote piramide bouwen.[26] Beide staan op dezelfde, ongeveer dertig meter[27] hoge heuvel.
Volgens zeggen is Chefren 56 jaar aan de macht geweest.[28]
Gehaat bij het volk
[128] In hun berekening komen ze op 106 jaar waarin de Egyptenaren totale ellende beleefden en hun tempels al die tijd gesloten en niet toegankelijk waren. Zo gehaat waren ze dat de Egyptenaren het helemaal niet over hen willen hebben en hun bouwwerken ‘de piramiden van herder Filitis’[29] noemen die vroeger in die gebieden zijn kuddes liet weiden.
Aanbevolen literatuur
De schrijver verdient rehabilitatie als bron voor de Egyptische geschiedenis, want de volgorde van een groot aantal hoofdstukken is niet de juiste, zoals wordt betoogd door H.T. Wallinga, The Structure of Herodotus II 99-142, in: Mnemosyne IV, vol. 12, Fasc. 3 (1959), pp. 204-223 (zie preview).
[1] Een hopeloze vergissing, want Cheops (Eg. Khufu), was, evenals de twee andere piramidebouwers Chefren en Mykerinos, een heerser van de vierde dynastie en regeerde in de jaren 2589-2566 vC, terwijl Ramses III (= Rampsinitos) in de eerste helft van de 12de eeuw vC aan de macht was; er is reeds door W. Flinders Petrie (The Structure of Herodotus, Book II, in: JHS 1908, p. 275 e.v.) gesuggereerd dat hfdstt. 124-136, precies de lengte van één rol papyrus, vóór hfdst. 110 moet worden geplaatst.
[2] De schrijver heeft het nergens over ‘slaven’, douloi (Gr. δοῦλοι).
[3] De schrijver gebruikt de Egyptische term pyramis (Gr. πυραμίς) voor dit bouwwerk, waarvoor het Grieks geen equivalent kent.
[4] Het gaat om een weg die vanaf de Nijloever schuin omhoogliep naar het plateau dat voor de bouw van de piramide was uitgekozen; het stijgingspercentage komt daarmee op 1,6%.
[5] De afstanden zijn in de brontekst gegeven in stadia en orguiai (Gr. στάδια en ὀργυῖαι), resp. 5 stadia, 10 orguiai en 8 orguiai (=14,8 m.); een stadion is een lengtemaat van 185 m., een orguia een tiende daarvan.
[6] Het is niet helemaal duidelijk hoe we ons dit moeten voorstellen; hebben de figuren op de wanden langs de schuinoplopende weg gestaan?
[7] Dit lijkt onmogelijk, omdat het laagste punt van de piramide (de benedenkamer) 11 meter boven het niveau van de Nijl ligt.
[8] Bedoeld is de hoogte van het toppunt waar de driehoekige zijden van de piramide samenkomen; huidige hoogte is 146 m.
[9] Om precies te zijn 8 plethra (een plethron, Gr. πλέθρον, is een lengtemaat van 31 m.); de schrijver past afronding toe want in werkelijkheid heeft het grondvlak van de piramide een oppervlakte van 230 x 230 m.
[10] Om precies te zijn ‘dertig voet’; een voet, pous (Gr. ποῦς), is een lengtemaat van 31 cm. en de minimale grootte van een steen bedroeg daarmee 9,30 cm. Deze opgave is onduidelijk, maar als de schrijver de omtrek bedoelt, is de grootte van een vierkante steen met een zijde van 2,325 m. (en dus een oppervlakte van ca. 5,4 m2) realistischer.
[11] De piramide heeft een kern die laag voor laag is opgebouwd met steeds verder inspringende steenblokken; de schrijver heeft deze informatie van zijn gidsen gekregen of heeft deze constatering kunnen doen, omdat reeds in zijn tijd de gepolijste buitenlaag aan het afbrokkelen was.
[12] Resp. ‘uitsteeksels’ (Gr. κρόσσαι), zoals de voorstevens van schepen, en ‘trappen’ (Gr. βωμίδες), zoals die van altaren.
[13] De brontekst vermeldt ‘overige stenen’, epiloipoi lithoi (Gr. ἐπιλοῖποι λίθοι), maar het is duidelijk dat er diagonaal gehalveerde steenblokken worden bedoeld die, met de punt in de treden gestoken, voor een glad oppervlak aan de buitenkant van de piramide zorgen.
[14] Misschien moeten we denken aan machines met een hefboomeffect.
[15] Een logische aanpak om van boven naar beneden te werken, want waar de dekplaten waren aangebracht, had je geen houvast en plaats meer voor de takelwerktuigen.
[16] Een vaak voorkomend fenomeen, maar het is onduidelijk of de schrijver ze daadwerkelijk in de piramide of alleen aan de buitenkant ervan heeft gezien; een bezoek binnenin zou spectaculair genoeg zijn geweest om dit niet onvermeld te laten.
[17] Een extract hiervan werd als purgeermiddel gebruikt dat door de Egyptenaren maandelijks werd gebruikt (zie hfdst. 77); tijdens de drie maanden van werken voor de piramide, was het geen overbodige luxe.
[18] Dit waren ingrediënten om de maaltijden extra smaak te geven.
[19] Als de schrijver de Euboïsche standaard van een zilveren talent hanteert, vertegenwoordigt het bedrag, naar de huidige zilverprijs (€ 0,64 per gram, d.d. 20/12/2021), een waarde van meer dan € 27.000.000,-. Er is aan de piramide 20 jaar gewerkt door 100.000 arbeiders per kwartaal (zie hfdst. 124) en zijn er in totaal 8.000.000 monden gevoed (i.e. 100.000 x 4 x 20); er is aan iedere arbeider per werkperiode omgerekend € 3,35 besteed voor de genoemde waren. Let wel: de Egyptische tekst kan een momentopname zijn geweest.
[20] Dezelfde bewoordingen als in hfdst. 121ε (vgl. opm. 298).
[21] Om precies te zijn 1½ plethron (Gr. πλέθρον), een lengtemaat van 31 m.; de piramide zou bij benadering een inhoud kunnen hebben gehad van meer dan 33.000 m3, wat inhoudt dat bij gebruik van blokken stenen van 8 m3 de dochter van de farao méér dan 4000 klanten heeft gehad!
[22] Dit kan niet juist zijn; Chefren (Eg. Khafra of Khafre) is Cheops’ zoon geweest (vgl. opm. 28).
[23] De informatie over Cheops’ graftombe is hier vergeleken bij die in hfdst. 124 uitgebreider.
[24] Bedoeld is waarschijnlijk rood graniet uit Syene.
[25] Om precies te zijn ’40 voet’; een voet, pous (Gr. ποῦς) is een lengtemaat van 31 cm.
[26] Hoewel Chefrens piramide kleiner was, leek hij door het verhoogde grondvlak even hoog als die van Cheops te zijn.
[27] Om precies te zijn ‘100 voet’, i.e. 31 m. (vgl. opm. 328).
[28] De getallen zijn schromelijk overdreven, want het is onmogelijk dat twee broers bij elkaar opgeteld 106 jaar geregeerd hebben; Chefren kan geen broer van Cheops zijn geweest.
[29] Hoe waarschijnlijk is het dat de naam van een simpele herder eeuwenlange dynastiën van Egyptische heersers overleeft? Als zijn naam een verbastering is van ‘Palestijn’ (suggestie van George Rawlinson in een aantekening in zijn vertaling uit 1910), zou dit een reminiscentie kunnen inhouden aan de tijd van de overheersing door de ‘Hyksos’, een Kanaänitisch volk van herders dat ca. 1650-1550 vC over een deel van Egypte heerste. Ook dan is het een voor de Egyptenaar onaangename herinnering aan een pijnlijke periode.